DRAFT Konserwacja kościoła farnego w Grudziądzu

Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja Biskupa w Grudziądzu jest jednym z najstarszych i najcenniejszych zabytków architektury tego miasta. Chociaż nie znane są przekazy źródłowe na temat początków budowy świątyni, przyjmuje się, że nastąpiło pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, a więc mniej więcej w odstępie dziesięciolecia po nadaniu Grudziądzowi praw miejskich. Jak to było w zwyczaju w przypadku świątyń gotyckich, wznoszenie kościoła rozpoczęto od prezbiterium. Nadano mu kształt prostokąta zamkniętego poligonalnie i przykryto sześciopolowym sklepieniem. Po wybudowaniu prezbiterium, co nastąpiło, jak się przyjmuje, około 1310 roku, w następnych latach przystąpiono do wznoszenia korpusu. Miał on (i ma do dziś) układ pseudobazylikowy. Korpus przykryty został sklepieniem gwiaździstym, podtrzymywanym przez dwa rzędy ośmiobocznych filarów dzielących przestrzeń na trzy nawy. Prawdopodobnie na przełomie XIV i XV wieku wybudowano jeszcze od zachodu, w miejsce skrajnego przęsła nawy głównej, czworoboczną wieżę.

Odkrycia poczynione w latach 30. XX wieku dowiodły, że ściany wnętrza kościoła były w średniowieczu pokryte bogatą dekoracją malarską na którą składały się między innymi kompozycje figuralne. Do naszych czasów dotrwały niestety jedynie fragmenty tych przedstawień, zlokalizowane przede wszystkim na pierwszym od wschodu południowym filarze świątyni.

Historia grudziądzkiej fary nierozerwalnie związana jest z dziejami miasta. Na przestrzeni wieków kilkukrotnie ulegała pożarom i zniszczeniom wojennym, była rozbudowywana, poszerzana o kaplice (w latach 1620-1624 powstały kaplice rodzin Kostków i Działyńskich, odnowiono XV-wieczną kaplicę Michała Archanioła, które pod koniec XVIII wieku i w XIX wieku z kolei rozebrano, a w 1632 roku kruchta południowa, zachowana do dzisiaj) i modernizowana. Jej wnętrze dostosowywano do zmieniających się potrzeb wiernych, liturgii i preferencji estetycznych, najpierw – między innymi - kilkukrotnie zmieniając jej wystrój malarski, następnie w XVIII wieku dokonując barokizacji świątyni, a w XIX i XX stuleciu jej regotyzacji. Jednocześnie bezustannie dokonywano w świątyni bieżących napraw. Wszystko to miało wpływ na jej wygląd. Duże piętno na jej dzisiejszym stanie odcisnęły także zniszczenia jakim uległa w czasie drugiej wojny światowej: w czasie oblężenia Grudziądza w 1945 roku pożar zniszczył całe wnętrze świątyni, jej dachy i górną część wieży. Odbudowę i odnowienie wnętrza rozpoczęto od razu po zakończeniu działań wojennych i ukończono do 1950 roku. W 1948 roku odzyskano wywiezione do Niemiec dzwony.

W trakcie sporządzania programu prac konserwatorskich i restauratorskich dokonano oceny stanu zachowania zabytku. W przypadku elewacji odnotowano:

• zróżnicowany stan zachowania oryginalnych i historycznych materiałów budowlanych
• obecność bakterii nitryfikacyjnych, glonów, porostów i mchów wyrastających z powierzchni w szczególny sposób narażonych na zamakanie, jak parapety, czy gzymsy,
• zabrudzenia powierzchni muru,
• silną degradację materiałów budowlanych w partiach przyziemia budynku będącą efektem braku izolacji przeciwwilgociowych: pionowej i poziomej ścian w partii podziemnej i nadziemnej, a także obecności szczelnych spoinujących zapraw cementowych
• osłabienie strukturalne i dezintegrację ceramiki budowlanej, prowadzące do powstania spękań, wykruszenia się i osypywania zarówno partii przypowierzchniowych jak i całych cegieł,
• dobry stan zachowania wypraw tynkarskich na fryzie oraz we wnękach okiennych: nieliczne spękania i drobne ubytki,
• naprawy wykonane niewłaściwymi materiałami przyczyniające się do niszczenia zabytku.

Jeśli chodzi o stan zachowania malowideł gotyckich, zaobserwowano co następuje:

• luźne zabrudzenia powierzchniowe w postaci warstwy kurzu i pajęczyn
• słabą przyczepność warstw tynku do podłoża,
• liczne pęcherze, odparzenia i znaczną kruchość tynku,
• rysy i uszkodzenia mechaniczne tynku, odspojenia i spękania,
• uszkodzenia opracowań malarskich polegające na rozmyciu i zatarciu rysunku i plam barwnych,
• pudrowanie się warstw malarskich, zwłaszcza najstarszych,
• zaplamienia, zacieki, wybarwienia warstw malarskich,
• liczne przemalowania, również o historycznym charakterze oraz rekonstrukcje za pomocą materiałów o odmiennej kolorystyce i właściwościach.

Cel i założenia prac konserwatorskich dla zabytku sformułowane zostały na podstawie analizy historycznej i architektonicznej oraz jego szczegółowych oględzin.

Dzisiejszy wygląd grudziądzkiej fary jest rezultatem wszystkich jej historycznych przekształceń i napraw. Na obecny kształt kościoła i jego wystroju wpływ miały zwłaszcza regotyzacja przeprowadzona w latach 30. XX wieku oraz odbudowa po zniszczeniach w 1945 roku, a także przeprowadzane w późniejszym okresie prace konserwatorskie i restauratorskie. Ze względu na wartość naukową, historyczną, ale też emocjonalną tej budowli, kościół poddano pracom konserwatorskim z niezwykłą uwagą, z poszanowaniem wszystkich faz jej budowy i w dbałości o uwypuklenie jego znaczenia w historii miasta i regionu.

Celem przeprowadzonych prac konserwatorskich w kościele św. Mikołaja Biskupa w Grudziądzu, zarówno przy jego elewacjach i jak malowidłach ściennych było zachowanie i utrwalenie substancji zabytku. Zabezpieczono ją za pomocą środków, które gwarantują pełne i długotrwałe bezpieczeństwo konstrukcji i materiału, przy spełnieniu warunku maksymalnego stopnia zachowania oryginalnej substancji. W działaniach tych najistotniejszym zadaniem było usunięcie przyczyn osłabienia i destrukcji materii zabytkowej oraz usunięcie materiałów wtórnych o niekompatybilnych z oryginałem budowie i właściwościach, których obecność przyczynia się do pogarszania się stanu substancji zabytkowej. 

Rezultatem działań konserwatorskich powinno być zachowanie i uwypuklenie złożonej historii zabytku, co widoczne jest zwłaszcza w przypadku ściennych malowideł we wnętrzu kościoła, wielokrotnie na przestrzeni stuleci przemalowywanych i poddawanych modyfikacjom.

W celu realizacji założeń konserwatorskich i restauratorskich dotyczących elewacji kościoła oraz poprawienia stanu technicznego budynku by umożliwić jego dalsze użytkowanie zrealizowano następujące prace:

• usunięcie wtórnych materiałów o nieodpowiednich parametrach i nieestetycznym wyglądzie,
• usunięcie silnie zdegradowanych materiałów oryginalnych, których stan uniemożliwiał ich wzmocnienie,
• dezynfekcja i oczyszczenie powierzchni muru z zabrudzeń powierzchniowych,
• odsalanie muru w miejscach koncentracji soli,
• wzmocnienie osłabionych elementów, wymiana elementów uszkodzonych
• konserwacja oryginalnych tynków: podklejenie, zabezpieczenie krawędzi, oczyszczenie, uzupełnienie,
• lokalne uzupełnienie wątku kamiennego i ceglanego,
• uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących i ceramice,
• montaż systemu ochrony przed ptakami.

Realizacja założeń konserwatorskich i restauratorskich dotyczących gotyckich malowideł ściennych polegała między innymi na:

• oczyszczeniu malowideł z nawarstwień i zabrudzeń.
• wzmocnieniu tynków i poprawieniu ich adhezji do podłoża poprzez podklejenie pęcherzy
• uzupełnieniu ubytków zaprawy i wykonaniu opasek wzmacniających
• usunięciu XIX i XX wiecznych rekonstrukcji,
• kolorystycznym scaleniu malowideł w obszarze uzupełnień zaprawy oraz niewielkich partii figur i wici roślinnej.